Jan Czochralski urodził się 23 października 1885 r. w Kcyni na Pałukach. Po ukończeniu Seminarium Nauczycielskiego wyjechał do Berlina, gdzie pracował w aptece-drogerii oraz w laboratoriach firmy Kunheim & Co. i koncernu Allgemeine Elektrizitats-Gesellschaft (AEG). Około roku 1910 otrzymał tytuł inżyniera chemika. Swoją pierwszą pracę naukową, poświęconą krystalografii metali, a dokładniej podwalinom późniejszej teorii dyslokacji, opublikował w roku 1913.

Największy rozgłos Janowi Czochralskiemu przyniosła, choć dopiero po śmierci, opracowana w 1916 r. metoda pomiaru szybkości krystalizacji metali, nazwana później Jego imieniem. Jej zastosowanie do otrzymywania na skalę przemysłową kryształów germanu i krzemu umożliwiło burzliwy rozwój elektroniki i fizyki ciała stałego. Do dziś żadna z innych, nowszych metod hodowli kryształów nie może konkurować wielością zastosowań i modyfikacji z metodą Czochralskiego.

W 1917 r. Jan Czochralski przeniósł się do Frankfurtu nad Menem i zorganizował, według własnego projektu, laboratorium metaloznawcze firmy Metallbank und Metallurgische Gesellschaft A.G., łączące badania naukowe z próbami warsztatowymi. Tu powstało wiele Jego cennych prac naukowych (m.in. pionierskie badania anizotropii twardości monokryształów) i patentów (w tym najsłynniejszy – na bezcynowy stop łożyskowy dla kolejnictwa, zwany metalem B, opatentowany w 1924 r.).

Jan Czochralski powrócił do Polski na zaproszenie Prezydenta RP i w 1929 r. objął posadę profesora na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej. Przywieziony majątek zainwestował w polski przemysł i przeznaczył na cele społeczne (m.in. mecenat sztuki). Po raz kolejny budował swój warsztat pracy – Zakład Metalurgii i Metaloznawstwa na Politechnice i Instytut Metalurgii i Metaloznawstwa, wyposażając obie placówki naukowe w najnowocześniejszą aparaturę. Czochralski zajmował się m.in.: pomiarami szybkości krystalizacji metali, własnościami elastycznymi, korozją metali i stopów w różnych atmosferach gazowych.

Lista publikacji prof. Jana Czochralskiego obejmuje blisko sto pozycji, choć część Jego dorobku pozostaje nieznana (prace objęte tajemnicą wojskową – polską i niemiecką).

Ważnym nurtem pracy Profesora i istotnym osiągnięciem było wzbogacanie arsenału środków badawczych. Podczas rozwiązywania kolejnych problemów naukowych narodziły się: wspomniana metoda Czochralskiego hodowli monokryształów, diagramy rekrystalizacji wykorzystywane do opisu własności materiału, metoda analizy krzywych ogrzewania, nowe metody trawienia (m.in. złota), metody wykrywania i ilościowego oznaczania wtrąceń niemetalicznych w żelazie i stali (m.in. za pomocą tzw. „radio-mikroskopu”, przodka współczesnego mikroskopu sił atomowych), metody badania korozji w kontrolowanych warunkach, nierentgenowskie metody oznaczania orientacji monokryształów metali. Czochralski wprowadził do metaloznawstwa, młode wówczas, metody rentgenowskie.

Wojna przerwała działalność naukową prof. Czochralskiego. Utworzył On usługowy Zakład Badań Materiałów, który zapewnił pracę i bezpieczeństwo kilkudziesięciu osobom w okupowanej Warszawie, a Czochralskiego naraził na niebezpieczeństwo pozorów współpracy z okupantem. Współpraca z AK, uwalnianie osób uwięzionych przez Niemców, pomoc dla getta żydowskiego w Warszawie, ratowanie zbiorów niszczonych muzeów, pomoc literatom i artystom polskim – wszystko to stanowiło naturalny rys działalności okupacyjnej Czochralskiego.

Po wojnie Senat Politechniki Warszawskiej wyłączył prof. Jana Czochralskiego z naukowego życia kraju. Rozgoryczony prof. Czochralski wrócił więc do rodzinnej Kcyni, gdzie założył firmę drogeryjną BION. Zmarł na serce 22 kwietnia 1953 roku.

Jan Czochralski pozostanie w pamięci jako wybitny uczony i wybitny Polak, który na trwałe wpisał się w historię i współczesność światowej krystalografii, materiałoznawstwa, elektroniki i fizyki ciała stałego.

Paweł E. Tomaszewski

Tekst pochodzi z: „Dzieje krystalografii polskiej” pod redakcją Zofii Kosturkiewicz, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2005